Polski ubiór narodowy część 1

Ubiór narodowy określał nasze miejsce w kulturze Europy. Przepych baroku sprzyjał temu,że strój miał być wytworny. Ubiór dawnej Rzeczypospolitej widoczny jest na licznych portretach, jak choćby na wykształconym na gruncie polskim licznych przykładach portretu trumiennego. W Polsce za Zygmunta Augusta panowała moda hiszpańska –jak w całej Europie. W XVI wieku uformował się ubiór narodowy. Na ubiór najsilniejszy wpływ wywarły ubiory węgierskie – za Stefana Batorego. Męski ubiór szlachecki składał się z żupana, kontuszu, spodni, czapki i pasa.

Żupan robiony był z wełny, lub jedwabnej wzorzystej tkaniny. Miał niski stojący kołnierz, wąskie długie rękawy i zapięcie w postaci szeregu małych guzików –od kołnierza do pasa. Żupan opasywany był miękkim metalowym paskiem.
Okrycia wierzchnie stanowiły delie i ferezje.
Do żupana noszono w XVI wieku długie wąskie spodnie oraz trzewiki na niskim obcasie, sięgające nieco za kostkę. Trzewiki do strojniejszego ubioru wykonywano jasnożółtej skóry.
Kontusz aż do początku XX wieku był symbolem polskiego stroju uroczystego. Podstawowe elementy kroju były oparte na rodzimych wzorach krawieckich.
Kontusz według Ireny Turnau to wierzchni kaftan w ubiorze narodowym. Przyjął się w latach 30 XVII wieku i szybko rozpowszechnił się.

Tkaniny

Kontusz szyto z lekkich tkanin wełnianych lub jedwabnych. Z reguły gładkich. Najczęściej stosowano żywe barwy, ciemniejsze od koloru żupana. Tkanina na kontusz zazwyczaj była jednobarwna. Było to sukno lub jedwab. Zwracano szczególną uwagę na szlachetność materiałów, barwę i poprawny krój. Szyciem kontuszy zazwyczaj zajmowali się biegli krawcy żydowscy. Kontusze szyto z sukna francuskiego, holenderskiego, angielskiego, śląskiego i hiszpańskiego.

Podbice

Początkowo był skromnym okryciem podbijanym futrem  potem podszewką. Na zimę kontusz podbijano futrem z lisim, krzyżakowym, baranim, i popieliczym, droższe kunami i rysiami. Wyloty i wyłogi były podszywane droższymi tkaninami jedwabnymi –adamaszkiem lub tabinem.

Kolorystyka

Zwykle kontusze harmonizowały kolorystycznie z żupanami. Zdarzało się, że żupan i kontusz wykonywano z tego samego rodzaju tkaniny.
W XVII wieku w Krakowie przeważały kontusze ciemne: oliwkowe, fioletowe, ciemnozielone i granatowe. W Lublinie ciemnozielone i w kolorze goździkowym. W Warszawie odcienie niebieskie, popielate, zielone i fiołkowe. W Poznaniu ciemnozielone, granatowe, szare, czarne, fiołkowe, turkusowe i lawendowe. Od lat 80 XVII wieku pojawiają się barwy złamane, pochodzące od korzeni –kolory pieprzowe, cynamonowe i rozmarynowe.
Przywiązywano wagę do subtelnego zestawienia kolorów żupana i kontusza, pasa i karabeli. Barwy musiały być harmonijne. W inwentarzach pojawiają się nazwy: żupan srebrny-kontusz karmazynowy, żupan łososiowy, fluoryzowany –kontusz pistacjowy. Często żupan i kontusz były w jednej barwie np. fiołkowej. Król Jan III Sobieski do bitwy wiedeńskiej w 1683 roku przywdział biały żupan do szafirowego kontusza.

Fot: Król August III w stroju narodowym, 1737 r (czerwony kontusz)

W 1776 roku sejm zatwierdził tzw. mundury obywatelskie. Były to żupany i kontusze w kolorach ustalonych dla poszczególnych województw. W większości województw wybrano jako podstawową barwę kontuszy różne odcienie czerwieni, łączone z granatem i bielą. Województwa zachodnie wybrały różne odcienie niebieskiego, a wschodnie –zielonego; żółć występuje tylko w odcieniu słomkowym. Unikano barw pastelowych i złamanych modnych w osiemnastowiecznej Europie. Prawdopodobnie król Stanisław starał się w ten sposób powstrzymać przesadny zbytek w strojach. W Polsce do tej pory nie istniały żadne ustawy przeciw rozrzutności -przeciwzbytkowe –leges sumptuariae. W późniejszym okresie starano się dołożyć do kontuszów złote lub srebrne szlify (epolety), ale sejm położył kres tym ozdobom w latach 1778 i 1780 i szlify zastąpił guzikami.

 Fot: Kontusz Potockiego herbu Pilawa, ok. 1770, MN Kraków

Krój

Kontusz ma charakterystyczny krój pleców przechodzący od linii stanu w długi prostokąt tkaniny, do którego doszywano kloszowo skrojone boki. Przód kontusza był rozcięty na całej długości, niekiedy częściowo zapinany na haftki lub guzy.. Kontusz posiadał kołnierz wyłożony, stojący, nie zapięty (tak, że na piersi wydłużonym trójkącie odsłonięty był żupan), z tyłu fałdy składane od środka ku przodowi i dekoracyjne obszycia sznurkiem, sznurkiem boków, równolegle do fałdów przecięcia kieszeni; z przodu skrojony był, w całości z połami zachodzącymi na siebie, jak w żupanie, rękawy miał gładkie, zwężające się ku dłoniom, z manszetami wyłożonymi, przecięte od ramion do łokcia, odrzucane zwykle na plecy, zwane wylotami.
Później charakterystyczną cechą kontusza stały się wyloty zwane łapciami, czyli rozcięte rękawy. Rękawy mogły zwisać luźno lub były zarzucane na plecy.
Kontusz ulegał zmianom w miarę upływu czasu.

 

Wykrój kontusza po Janie Potockim z Tykocina, ok. 1770 r.