Z
materiałów ikonograficznych XVI wieku można wyodrębnić stroje kobiece w tonacji
ciemnej, poważnej. Stroje takie noszone były przez mężatki przy bardzo
uroczystych okazjach. Na kilku portretach fundatorek obrazów kościelnych jak i
na rzeźbach całopostaciowych widoczny jest charakterystyczny typ stroju.
Najbardziej
charakterystycznym elementem jest rańtuch upięty na czepcu i spływający na
ciemne okrycie szuby lub lżejszego płaszcza. „Pod rańtuchem mógł być ukryty
czepiec ze złotogłowiu z bramką perłową, który połyskiwał lekko pod
przejrzystym jak batyst lnianym rąbkiem flamandzkim rańtucha.” pisała Gutkowska Rychlewska. Na nagrobku Zofii z Koniecpolskich Czerskiej, zmarłej w 1584 roku, znajdującym się w krużgankach Kościoła Dominikanów w Krakowie, widać czepiec perłowy. Bramka czepca jest "suta" i widoczna wyraźnie pod narzuconym rańtuchem. Na szyi wiszą łańcuszki z okrągłych ogniw oraz ogniw pancerzowych, które zwisają na staniku sukni. Widoczna jest także wyraźna kreza.
Fot 1: Rańtuch na perłowym czepcu, kreza i łańcuchy na staniku sukni. Nagrobek Zofii z Koniecpolskich Czerskiej, Krużganki kościoła dominikanów w Krakowie.
Cienka
sztywna płócienna chusta rańtucha podtrzymywana ręką widoczna jest na rzeźbach kobiecych
z nagrobka Jordana Spytka w kościele św. Katarzyny w Krakowie.
Fot 2: Jedna z czterech siedzących postaci kobiecych w niszach nagrobka Spytka Jordana w kościele św. Katarzyny w Krakowie z 1603 r.
Fot 4-11 Cztery kobiety w rańtuchach na głowie różnią się miedzy sobą jedynie układem rąk. Nagrobek Wawrzyńca Spytka Jordana, wykonanie Santi Gucci, 1603.
Czarna
suknia z widoczną małą krezą szyi i dłoni. Według Marii Gutkowskiej
Rychlewskiej ten typ mody zachodniej
upodobały sobie polskie szlachcianki, co spotykało się z krytyką pisarzy.
Fot 12: „Portret Jadwigi z Tarłów
Mniszchowej”. Portret wykonany przez malarza lwowskiego, datowany jest na okres
przypadający po 1583 roku. Wykonany olejem na płótnie i ma wymiary 104x 66 cm.
Obraz znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
Kim jest
owa tajemnicza dama? To Jadwiga Tarło – Mniszech, herbu Topór. Była ona matką
carycy Rosji Maryny Mniszchówny, żony Dymitra Samozwańca. W zamian za rękę swej
córki Jadwiga Tarło i jej mąż Jerzy Mniszech zażądali dla siebie
Siewierszczyznę i Smoleńsk, a dla Maryny Psków i Nowogród. Uroczystości ślubne odbyły się w Krakowie 22
września 1605 r. w obecności króla Zygmunta II Wazy. W kwietniu 1606 Jadwiga z
mężem i córką, wraz z całym orszakiem, przekroczyła granicę Rzeczypospolitej
udając się do Moskwy. 8 maja 1606 odbyła się uroczysta koronacja jej córki
Maryny Mniszchówny na Carową Rosji, w Soborze Uspienskim na Kremlu i ponowny
ślub z Dymitrem, 12 maja 1606 według obrządku prawosławnego.
Jadwiga z Tarłów Mniszchowa ubrana jest w suknię z białą krezą zakończoną koronką. Widoczne są rękawy koszuli ozdobione koronkowym mankietem.
Natomiast z mody zachodniej satyrycy z XVI wieku wyśmiewają szlacheckie suknie hiszpańskie z dekoracyjną i zwisającą parą rękawów. Taka suknia zdobiona była "feretami" czyli tzw. "sztuczkami złotymi" z oprawionymi perłami, kamieniami i emalią. Chętnie noszono je w sferach dworskich. ponadto zachowały się wzmianki o haftach na sukniach dla królowej Barbary, królowej Katarzyny i królowej Anny z 1555 roku. Haftowano perłami i złotem ornament na skraju sukni, na staniku i na rękawach. Suknie były z czerwonego, czarnego lub żółtego aksamitu. Z kolei do haftowanych sukni jedwabnych noszono aksamitne okrycie hazuka. Według Gutkowskiej Rychlewskiej był to hiszpański płaszczyk noszony przez królową Katarzynę.
Hiszpańsko - niemiecki styl mody przyjął się w sukniach dworskich w Polsce. Jest on widoczny na portretach kobiet z rodziny królewskiej Zygmunta Augusta znajdujących się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie i malowanych w pracowni Lucasa Cranacha. Wiele szczegółów zawierają miedzioryty wykonane przez Hirsza Lejbowicza w 1758 roku. Są to kopie portretów rodziny Radziwiłłów.
W pierwszej połowie XVI wieku kobiece spódnice przypominają stożek. W drugiej połowie XVI wieku w polskiej modzie pojawiają się spódnice o lekko dzwonowatej formie i niezbyt wielkim obwodzie. Efekt ten osiągało się za pomocą płóciennych fortugałów (farthingale), co spowodowało ostrą krytykę i sprzeciw w konserwatywnych kręgach szlachty. Na fortugały zakłądano spódnice układające sie w drobne fałdy.
Fot 16: Spódnica a fortugale układana w drobne fałdy. "Anna Jagiellonka w stroju koronacyjnym", Marcin Kober, po1575 r., Wawel.
Królowa Anna Jagiellonka, córka Zygmunta I i Bony Sforzy, w 1575 r ogłoszona królową Polski, od 1576 żona Stefana Batorego. Na obu portretach została ukazana w stroju wdowim w ujęciu prawie do kolan. Lewa dłonią przyciska brzeg futra. W prawej dłoni trzyma rękawiczki. W odswiętnym stroju matrony, w głębokiej czerni. Jednie z białym rańtuchem na głowie i podwiką. Na piersi widnieje łańcuch ze złotym krzyżem. Doskonale zaznacza się górna krawędź dekoltu gorsetu.
Istnieje jeszcze jeden wizerunek królowej klęczącej.Wizerune znajduje sie w katedrze wawelskiej, nad wejściem do Kaplicy Zygmunta. Jednak nie udało mi się zdobyć zdjęcia. Natomiast poniżej wizerunek Elżbiety Pileckiej wzorowany na wizerunku królowej.
Fot 19: Portret Elżbiety z Pilczy lub Marii Józefy z Wesslów Sobieskiej (właścicielki Pilicy), nieznanego autorstwa z 1779 roku, wzorowany na portrecie Anny Jagiellonki.
Analizując wizerunki Anny Jagiellonki mogę stwierdzić z pewnością, że na stój wdowi składa się futrzane okrycie wierzchnie bez rękawów. Suknia z wysokim stanikiem też bez rękawów. Rękaw koszuli jasny, zakończony mankietem z ozdobnej koronki. Na mankietach brak jest widocznej bufki.
Cesare Vecellio, włoski renesansowy autor zauważa, że polską modę stanowi zwyczaj noszenia sukni bez rękawów. Stanik jest wycięty a rękawy koszuli w całości widoczne i noszone tak niezależnie od pory roku. Stanik natomiast zwany jest kształtem lub kształciczkiem. Tego typu gorsety noszone były przez mieszczki i szlachcianki i zachowały się na portretach jeszcze w XVII wieku. Przykładem typowej mody hiszpańskiej jest portret Anny Habsburżanki, Marcina Kobra, datowany na 1595 rok.
Poniżej kolejny wizerunek z rękawami typowymi dla mody polskiej. Widoczna kreza i gorset zakończony spiczasto od góry. Góra rękawa może sugerować, że ubiór wierzchni ma zwisające rękawy.
Aby móc odczytać jak wyglądała czarna suknia na portretach Anny Jagiellonki warto przyjrzeć się nagrobkom.
Fot 1: http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,44425,14918655,Kruzganki_u_dominikanow_przebadane_i_odnowione__ZDJECIA_.html
Fot 2, 3: http://sowa.website.pl/cpg_cmentarium/displayimage.php?album=81&pid=4503#top_display_media
Fot 4-11: http://www.kolomedievi.umk.pl/index.php?view=detail&id=12179&option=com_joomgallery&Itemid=66
Fot 12: http://artyzm.com/obraz.php?id=5884
Fot 13: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Cranach_the_Younger_Catherine_Jagiellon.jpg
Fot 14: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Cranach_the_Younger_Catherine_of_Austria.jpg
Fot 15: http://www.bialapodlaska.myoptimus.com/radziwillowie-1/
Fot 16: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Kober_Anna_Jagiellon_in_coronation_robes.jpg
Fot 17, 18: http://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin_Kober
Fot 19: http://utw-art.blogspot.com/2010/05/rozwazania-na-temat-malarstwa-elzbieta.html
Fot 20: http://artyzm.com/obraz.php?id=5883
Fot 14: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Cranach_the_Younger_Catherine_of_Austria.jpg
Fot 15: http://www.bialapodlaska.myoptimus.com/radziwillowie-1/
Fot 16: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Kober_Anna_Jagiellon_in_coronation_robes.jpg
Fot 17, 18: http://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin_Kober
Fot 19: http://utw-art.blogspot.com/2010/05/rozwazania-na-temat-malarstwa-elzbieta.html
Fot 20: http://artyzm.com/obraz.php?id=5883
Fot 22: http://krakow.gazeta.pl/krakow/51,44425,14918655.html?i=21
