Stanisław Antoni Szczuka(1652-1710) w
stroju narodowym. Czerwony kontusz, pod nim brokatowy żupan bez
kołnierza,w dłoni czapka, safianowe buty z holewą. Obraz datowany na
lata 1735-1740, mógł być namalowany po śmierci portretowanego. Muzeum w Wilanowie
Moda lat 50 XVIII wieku nakazywała noszenie krótkiego do kolan kontusza i żupana, który krojono szeroko. Krój od kołnierza do pasa szeroki. Kołnierz wysoki zachodzący na kark cały. Rękaw długi aż do palców, szeroki i falujący się na ręku, z małymi wylotami, ledwie ukazującymi żupan. Poły z przodu zakładały się jedna na drugą, aż po same pachy. Od pasa w dół brak fałd z przodu i z tyłu. W połowie XVIII stulecia weszła też w modę pewna odmiana kontuszy –tzw. czechmany. Miały one bardzo szerokie rękawy u góry, wąskie przy dłoni, przecięte od tyłu od pachy po łokieć. Rękawy odrzucano na plecy. Czachmany zapinano do pasa.
Moda lat 60 XVIII wieku stanowiła stadium pośrednie, gdy szło o długość szerokość tego stroju. W tym czasie upowszechniło się stałe odrzucanie rękawów na plecy, co uprzednio było oznaką ubioru świątecznego. Krój nie był zbyt opięty ani fałdzisty. Rękawy były gładkie i smukłe. Około 1760 roku weszły w życie kontusze o wykładanych szalowych kołnierzach. Wyłogi z przodu i wyloty były podłużne. Aby nie brudzić żupana, który wystawał z pod spodu stosowano „łaty” przyszywane z przodu otworu. Kołnierz koszuli był wysoki, wystający nad kołnierzem żupana, dlatego wykładano go podobnie jak mankiety przy rękawach. Mankiety koszuli przytrzymywano spinkami z metalu lub pereł i diamentów. Wiadomo, że w owym czasie Litwini używali na plecach płótna, choćby do najdroższego żupana, a Polacy cały strój kroili z jednej tkaniny. W owym czasie szlachcic posiadał jeden lub dwa komplety żupana i kontusza, a wyjątkowo nawet do ośmiu lub dziesięciu kompletów.
Od 1776 roku ustalono (w ramach ograniczania zbytku w strojach) barw mundurów wojewódzkich. Pod koniec XVIII wieku czamara, która była praktyczniejsza, zaczęła wypierać kontusz.
Kontusz turecki noszony był przez dworską służbę jako liberia. Był on wtedy wkładany przez głowę, często bramowany futrem i szyty z wełnianych tkanin.
Turecka nazwa kontusza –„contos” dała nazwy różnym odmiennym strojom.
Kontusz węgierski -„kontos” był luźnym okryciem noszonym w XVI wieku na innych kaftanach.
Kontusz słowacki -„knite” był letnim płóciennym okryciem używanym przez kobiety podczas pracy w polu.
„Contesul”, „contos”, chintes” noszony był w Mołdawii i na Wołoszczyźnie jako długi kaftan o prostym kroju, z długimi rękawami, niekiedy podbity futrem i używanym zarówno przez kobiety jak i mężczyzn.
Kontusz na Białorusi był okryciem odmiennym od polskiego i pojawił się już w XVI wieku.
Kontusz ukraiński był krojem zbliżony do polskiego.
Pod koniec XVIII wieku kontusz zaczęto nosić jako strój odświętny. Kontusz wypierany jest przez czamary, taratatki, czujki czy kurtki zbliżone krojem do surdutów. Skrócony żupan zaczyna pełnić funkcję kamizelki.
Żygulski pisze, że kontusz był ubiorem wkładanym na żupan i stanowił z nim komplet. Pojawił się w Polsce już w XVI wieku jako ubiór zapożyczony z Węgier i miał pewne cechy orientalne, jak przecięte i odrzucane rękawy. Lecz z biegiem czasu-w XVIII wieku rozwinął się krojem i barwą w strój oryginalnie polski. Tkanina na kontusz zazwyczaj była jednobarwna. Było to sukno lub jedwab
Gest zarzucania wylotów kontusza oznaczał zazwyczaj gotowość do sporu zbrojnego (a co najmniej gotowość do tanów) trącenie wylotami było znakiem lekceważenia. Chłopcom wyloty zawiązywano z tyłu na krzyż.
Jean Pierre Norblin "Szlachcic polski", Gabinet Rycin, BUW, Warszawa
Guzy
Z przodu przyszywano do kontusza kilka pięknych guzów
roboty złotniczej, ze złota, srebra lub mosiądzu, wysadzanych zwykle
drogimi kamieniami. Wykonywano je filigranową lub drutową techniką,
szmelcowane, marcepanowane i pozłacane. Zdobiono je drogimi kamieniami
rubinami, szmaragdami, diamentami lub turkusami. Najczęściej zdobiono
kontusz guzami, których przyszywano 6 większych, lub7 do 12 mniejszych. W
samym Krakowie przyszywano jednak 26, 30 lub nawet 45 guzów.
Guzy 1630 rok
Filigranowy guz z kolekcji Jana Matejki z przełomu XVII i XVIII wieku.
Fot:Paweł Czernicki, z: http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/zdjecia/872843,kolekcjonerskie-pasje-mistrza-matejki-zdjecia,1851009,id,t,zid.html
Szamerowanie
Szamerowanie pasamoniczne, zapięcia i podbicia
futrzane utrzymały się do końca XVII wieku. Szamerowanie, wyloty i tkany
pas podlegały słabszym lub silniejszym wzorom wschodnim. Kontusze
obszywano grubym sznurem jedwabnym, lub plecionką srebrną czy złotą, a
nawet zdobiono pętlicami.Fot:Paweł Czernicki, z: http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/zdjecia/872843,kolekcjonerskie-pasje-mistrza-matejki-zdjecia,1851009,id,t,zid.html
Szamerowanie
Szamerowany strój kontuszow. Szlachcic w dekoracji stiukowej w Kościele sw Trójcy w Tarłowie, 1655 r. Szamerowanie zaczyna sie nieco poniżej piersi i kończy na wysokośc talii. W wyposażeniu szlachcica jest szabla, nahajka, toporek, klucz do zamka kołowego. Jest to ekwipunek żołnierza służącego w znakach lekkich chorągwi wolontarskich.
Kontusz ok 1650 r. Museum Livrustkammaren, Sztokholm
Pętlice
