Strój Lisowczyka

Jak ubierał się Lisowczyk? Jak wyglądał i co nosił? „Lisowczyk” to obraz Rembrandta z 1655 roku przedstawiający polskiego jeźdźca.

The Polish Rider Lisowczyk on horseback. 

Rembrandt, Lisowczyk, 1655 r.

 Fot z: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/25/Rembrandt_-_De_Poolse_ruiter%2C_c.1655_%28Frick_Collection%29.jpg

Kim jest człowiek z portretu Rembrandta?

Zdzisław Żygulski pisze:

"Obraz jest portretem oficera oddziału lekkiej jazdy polskiej z polowy wieku XVII (ok. 1655), w ubiorze i stylu uzbrojenia nie różnym od tego, w jakim występowali oficerowie jazdy lisowczyków. Nie był niczym niezwykłym pobyt polskich jeźdźców w Holandii czasów Rembrandta. Wiele takich okazji, ambasad, legacji, asystencji w podróżach turystycznych i w podróżach dla studiów, czy wreszcie najemnej służby wojskowej odnotowała historia, bez wątpienia jeszcze więcej pominięto w kronikach i reporterskich rysunkach. Nie jest tez dziwne zainteresowanie Rembrandta polska tematyka. Jego związki z Polska, również familijne, są dobrze znane. Lecz nigdy zapewne historia nie odkryje nam imienia owego młodzieńca. Nie dowiemy się, czy to on sam zamówił portret, czy tez, co jest bardziej prawdopodobne, Rembrandt prosił o pozowanie. [...]"

Jedna z teorii mówi że na obraz przedstawia Gysbrech van Amstel'a, mitycznego założyciela Amsterdamu.

Profesor Jan Białostocki, historyk sztuki "zwrócił uwagę, że tytuł „Jeździec polski” to po łacinie „Eques Polonus”. Pod takim zaś pseudonimem w 1654 roku wydał w Amsterdamie dzieło pt. „Apologia” niejaki Jonasz Szlichtyng. Był on jednym z liderów braci polskich, zwanych inaczej socynianami lub arianami."

Być może jest to oficer lekkiej jazdy polskiej malowany z natury. Obraz wedle tytułu przedstawia jeźdźca polskiego. Prawdopodobnie jest to ostatni Lisowczyk. A na pewno ustalono, że jest to portret jeźdźca z regimentu Lisowskiego, tzw Lisowczyka. Obraz znajduje się w posiadaniu Frick Collection w Nowym Jorku. Obraz powstał w 1655 roku, kiedy formacja Lisowczyków przestała istnieć.

Kim byli Lisowczycy? 

Nazwa Lisowczycy wywodzi się od nazwiska jej założyciela Aleksandra Józefa Lisowskiego (zm. 1616 r). W 1615 roku Lisowski powrócił do kraju i wtedy powstała słynna formacja, której tożsamość i sposób walki przetrwały śmierć dowódcy. "Chorągwie lisowczyków były zaciągane na czas konkretnej wyprawy, zwykle na okres kilku miesięcy. Walczyły w Rosji, Austrii (jako podkomendni cesarza), Polsce, Niemczech, Francji… Specjalizowały się w dalekich zagonach (jak w pierwszych latach istnienia pułku – nad Morze Białe) i błyskawicznych atakach, do których lisowczycy byli świetnie przygotowani, jako wojsko bardzo mobilne, nieutrzymujące taborów. Formacja została rozwiązana uchwałą sejmu z 1625 r."

Zatem formacja funkcjonowała od 1615 do 1625 roku. 

Inne źródła podają ze do 1635 roku.

Lisowczykami nazywano oddziały jazdy, które służyły Rzeczypospolitej ale nie otrzymywały żołdu. Utrzymywały się głównie z łupów. W Europie pamiętano o egzotycznych, ale piekielnie niebezpiecznych zagończykach, którzy zapuścili się na Zachód podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1648). Dotarli aż nad Ren. "Ci polscy kondotierzy zahaczyli o Niderlandy w roku 1622 i w latach 1635-1636 (gdy w Rzeczypospolitej Sejm nakazał już rozwiązanie ich oddziałów). Zyskali opinię niesamowicie śmiałych i walecznych, choć niesubordynowanych, skłonnych do łupiestw i okrucieństw. Mawiano przecież w samej Rzeczypospolitej: „Co hultaj, to lisowczyk”!"

"Lisowczycy rozsławili imię swojego twórcy i swojej formacji. Walczyli nad Oką i Renem, pod Białą Górą i Chocimiem, często wzbudzając podziw i strach. Ich metoda walki była typowa dla lekkiej jazdy Rzeczypospolitej, wzorowana na tatarskiej. Cechą charakterystyczną skłonność do grabieży i skrajne okrucieństwo. Nawet w tamtych czasach, w których okrucieństwo stanowiło normę, Lisowczycy potrafili się wyróżnić – polskimi kozakami (jak ich nazywano na zachodzie) straszono nawet niegrzeczne dzieci."

Jak ubierali się Lisowczycy? 

Obraz Rembrandta przedstawia jeźdźca w stroju charakterystycznym dla lekkich chorągwi polskich.  Lisowczycy nie byli umundurowani. Strój określany jest mianem polski albo wschodni.

Żupan - kaftan:

Zielonkawo - żółty pikowany jedwabny żupan. Pełni rolę miękkiej zbroi.

Spodnie:

Na portrecie Rembrandta widoczne są charakterystyczne czerwone spodnie husarskie. Obcisłe, długie, włożone w buty.

Obuwie:

Buty do konnej jazdy  z długą cholewą do połowy łydki, skórzane w kolorze naturalnym lub żółtym.

Kołpak:

Mogła to być czapka szlachecka z futrzanym otokiem rozciętym z przodu. Mógł to być także kołpak

typu wschodniego, spiczasta czapka, np pochodzenia mongolskiego. Futro lis, wilk lub ryś.

Kołpak z rozcięciem z przodu. Otok z lisiego futra.

Uzbrojenie Lisowczyka

Uzbrojenie także jest charakterystyczne. Całość nie odbiega od ogólnego wyglądu Lisowczyków. 

Portretowany Lisowczyk trzyma nadziak w prawym ręku.

Szabla ciężka o zamkniętej rękojeści - przytroczona przy siodle pod prawym kolanem.

Szabla lekka o rękojeści otwartej - z lewego boku.

"Szabla była doskonała dla sposobu walki lekkiej jazdy, polegającego na nagłych i błyskawicznych atakach, pozorowanych ucieczkach i pościgach. Krzywe ostrze w rękach doskonałego jeźdźca (a za takich Lisowczycy uchodzili) jest zabójcze."

"Lisowczyk" Rembrandta ma łuk refleksyjny z lewej strony i kołczan ze strzałami u prawego boku. 

"Bronią która była z nimi kojarzona jest (oprócz oczywiście szabli) typowo wschodni, refleksyjny łuk. Wschodnie łuki już od dawna trafiały do naszego kraju, nieustannie narażonego na ataki tatarskich wojsk. Szybko nauczono się kopiować taktykę lekkiej jazdy, no i używać podstawowej broni tej formacji, czyli łuku refleksyjnego. "

Rembrandt namalował pod siodłem skórę drapieżnika. Koń przystrojony na modę turecką z buńczukiem - podgardle. 

"Buńczuk stanowił symbol władzy w armii mongolskiej i tureckiej, oraz wojskach tatarskich i kozackich. Składał się z ogona jaka lub konia, umieszczonego w misternie uplecionej siatce i powieszony na długim drzewcu zakończonym metalowym emblematem. Czasem buńczuki wieszano sposobem Persów i Polaków na szyjach końskich dla ozdoby, oprawiając w siatkę z jedwabiu i klejnoty (tzw. buńczuk-podgardie)."

Buńczuk Podgardele, Persja, 2 połowa 17 wieku

z: http://51.254.200.38/zbiorywawel/node/6089

Elementy uzbrojenia, które nie pojawiają się na obrazie:

"Kolejna część uzbrojenia konnego łucznika to kałkan, czyli okrągła i nieco wypukła tarcza, o średnicy około 50 cm. Była ona wykonywana na wschodzie ze zwiniętych prętów rattanu (rotangu – rodzaju bambusa), u nas z wikliny lub derenia (posiadała również umbo z wyklepanej blachy), łączonych niezwykle skomplikowanym oplotem z nici, jedwabnych bądź wełnianych. Ważyła około 2 kg i więcej, jednak była bardzo poręczna i wytrzymała, zwłaszcza przeciwko broni siecznej i oczywiście strzałom z łuków. Niezwykle przemyślana konstrukcja sprawiała, że kałkan można nazwać „aktywnym” pancerzem – strzała przebijająca tarczę wywoływała reakcję tej konstrukcji i zaciskanie się prętów na pocisku. Kolejną jej cechą jest ogromna odporność na zniszczenie – kałkan można dziurawić i siekać do woli, a wciąż stanowi zwartą konstrukcję, co wynika z silnego ściągnięcia nici. W przypadku zaś mocnego siekania, to podobnie jak w przypadku strzał, kałkan wręcz „łapie” ostrze i może stanowić pułapkę."

Jeździec Polski w rekonstrukcji.

Poniżej strój który wykonałam dla pana Jacka Kluszewskiego do jazdy konnej, inspirowany Lisowczykami.

Żupan wełniany z czerwoną lnianą podszewką przeznaczony do jazdy konnej. Czapka z otokiem z lisiego futra. 

fot z: http://nakon.futuris.pl/wp-content/uploads/2012/07/DSC9053.jpg

fot z: http://hejnakon.pl/?p=131 

Żółty wełniany  żupan z rozcięciami po bokach do jazdy konnej.

 Żółty żupan wykonany z sukna. Strój inspirowany strojem Lisowczyka z obrazu Rembrandta.

Żupan 17 wiek z żółtej wełny - sukna.

Lisowczyk na białym koniu, Juliusz Kossak, kopia obrazu Rembrandta.

z: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Juliusz_Kossak,_Lisowczyk.jpg

Bibliografia:

* Henryk Wisner Lisowczycy, źródło: „Mówią wieki”, nr 3, 1974, z: http://wilanow-palac.pl/lisowczycy.html 

* Radosław Lolo, Lisowczycy – fakty i mity. Sława elearów, z: http://wilanow-palac.pl/lisowczycy_fakty_i_mity_slawa_elearow.html

* Adam Węgłowski, Kod lisowczyka. Polska tajemnica obrazu Rembrandta, z: https://ciekawostkihistoryczne.pl/2015/02/23/kod-lisowczyka-polska-tajemnica-obrazu-rembrandta/

* Henryk Wisner Lisowczycy , z:  Lisowczycy i słów kilka o konnym łucznictwie, z: https://www.salon24.pl/u/ryuuk/592986,lisowczycy-i-slow-kilka-o-konnym-lucznictwie,2

* Andrzej M. Kobo, Jeździec Polski Rembranta, z: http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje08/text17.htm

* http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje13/text09p.htm

* http://mojhistorycznyblog.pl/ich-pojawienie-sie-budzilo-strach-w-calej-europie-ndash-lisowczycy